باسک نێت-
جیۆبۆتی یەكێكە لە وڵاتانی عەرەبی دەكەوێتە ملەی زێرین لە كیشوەری ئەفریقا، پێگەیەكی ستراتیژی هەیە و یەكێكە لە بچووكترین دەوڵەتەكانی ئەفریقا لە ڕابردوودا، ناوچەیەكی كەم دەرامەتی ئاسایی بووە لەساڵی 1882 فەرەنسییەكان داگیریان كردووە و تا ساڵی 1977 لەژێر حوكمڕانی فەرەنسادا ماوەتەوە، هەر لەوساڵەدا سەربەخۆیی وەرگرتووە.
سەربەخۆبوونی جیۆبۆتی دەبێتە جێگەی سەرنجی حكومەتی چینی، لەم دواییانەشدا دەبێتە یەكێك لە گرنگترین وڵاتانی پڕۆژەی یەك پشتێتە و یەك ڕێگە لەساڵی 2013. چین هاوشێوەی وڵاتانی دیكەی ئەفریقیا وەك سودان و وڵاتانی باشوری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا وەك سریلانكا خاوەنی لەسەدا سی قەرزەكانی ئەو وڵاتەیە، ئەم یارمەتی و قەرزانە وایكردووە حكومەتی شی جینگ بیكاتە ناوەندێكی هەواڵگریی و سیخوریكردن بەسەر وڵاتانی وەك ئەمریكا، ژاپۆن، فەرەنسا، ئیتاڵیا. كردنەوەی بنكەی سەربازیی چینی لەو وڵاتە، ترسی خستووەتە دڵی هیندستان و ژاپۆن و ئەمریكا، بەمەش ئەو وڵاتە بووەتە هاوپەیمانێكی سەربازی چین هاوشانی (بەنگلادیش و میانمار و سریلانكا)، بەڵام سریلانكا بەم دواییانە تا ئاستێكی زۆر لەدەست چین دەرچوو، بەهۆی سەركەوتنی خۆپیشاندەران و ئاوابوونی سیستەمی خێزانی ئەم وڵاتە.
جیۆبۆتی دەكەوێتەسەر خوارووی دەریای سوور و سەرەتای چوونەناوەوەیە بۆ دەریاكە بە ئاڕاستەی كەناڵی سوێس لە میسر، ئەم چوونەناوەوەی جیۆبۆتی لەچوارچێوەی ستراتیژی “یەك پشتێن و یەك ڕێگایە”. جگە لە بنكەیەكی سەربازی چینی، بنكەیەكی سەربازی ئەمریكی و فەرەنسی و ژاپۆنیش لەو وڵاتە جێگیركراون.
ئەم ململانێ هەواڵگیرییە لە وڵاتێكی بچووكی وەك جیۆبۆتی ئەو پرسیارە دەوروژێنێت، ئایا هەرێمی كوردستان هاوشێوەی جیۆبۆتی نیە بۆ حكومەتی چین! كوردستان شوێنێكی گونجاوە بۆ تەراتێنكردنی حكومەتی چین لە ژێر ناونیشانی پڕۆژەی ئابوری! ئایا ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا چۆن و تاچەند ڕێگە بە چین دەدات ناوچەی ژێر نفوسی خۆی هەروا بە ئاسانی پێشكەش بە حكومەتی چین بكات! یان چین دەیەوێت سوود لەهاوتا ستراتیژیییەكی خۆی ئێران ببینێت بۆ ئەم ڕۆڵە لە هەرێمی كوردستان، چونكە وەك ئاشكرایە چین و ئێران ساڵی 2021 ڕێكەوتنامەیەكی ستراتیژی 25 ساڵەیان لە ناوچەی كەنداو ڕاگەیاندووە، ئەمەش بابەتێكی یەكجار هەستیار و مەترسییدارە بۆ ئەمریكا لەم ناوچەیە.
لەلایەكی تر، پڕۆژەی پشتێنە و ڕێگە زیندووكردنەوەی رێگەی ئاوریشمی كۆنە بەشێوازێكی نوێ، ئەم دەستپێشخەریە كاریگەریەكی ئێجگار گرنگی لەسەر داهاتووی كوردستان دەبێت، دەتوانین بڵێین تەواوكەری پڕۆژەی ئۆراسیای روسیایە. لە ساڵی 2014 بەدواوە پەیوەندیەكانی نێوان چین و حكومەتی هەرێم هەنگاوێكی باش دەچێتەپێش و لە 30 كانونی یەكەمی 2014دا كونسوڵگەری خۆی لە هەولێر كردەوە، ئەمەش وەك هەنگاوێك بۆ فراوانكردنی و بەرەوپێشبردنی پەیوەندییە بازرگانی و ئابووریەكانی. دوای توركیا و ئێران، چین گەورەترین هاوبەشی بازرگانی هەرێمی كوردستانە، هۆكاری ئەم بایەخە بۆ كوردستان پێگەی جوگرافی كوردستانە بۆ پشتێنە و ڕێگە.
لی جنگ شنگ بەرپرسی لایەنی بازرگانی، لە كونسوڵگەری چین ڕایگەیاند: كوردستان بەشێكە لە دەستپێشخەری پشتێنە و رێگەی چین، كە بە رێگەی ئاوریشمی نوێ ناسراوە، ساڵانە نزیكەی (دوو ملیار و 500 ملیۆن) دۆلار كاڵا لە چینەوە هاوردەی هەرێمی كوردستان دەكرێت، ئەمە جگە پڕۆژەی هەپی ستی لەشاری هەولێر و دەبێتە یەكێك لەگەورەترین پرۆژەكانی چین لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست.
بەڵام ئەوەی گرنگە لەم نێوەندەدا ئایا دیوە شاراوەكانی ئەم پرۆژەیە چین بۆ هەرێمی كوردستان، ئارام ئەحمەد خوێندكاری دكتۆرا لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و پسپۆر لە كاروباری چین پێیوایە بەشێكی پڕۆژەكە جگە لە لێكەوتەی ئابوری لێكەوتەی ئایدیۆلۆجی هەیە، لەوانە جارێكی تر بەهێزبوونەوەی تێز و بیرۆكەكانی فەلسەفەی ماركسیزم، ئەمەش لەڕێگەی ئەو هەنگاوەی كە حكومەتی چین لە ڕێگەی كردنەوەی پەیمانگاكانی كۆنفۆشیوس. هەر لەم چوارچێوەیەدا چالاكبووونی هێزە چەپەكان لە هەرێم لەرێگەی كۆرو كۆنفرانس و پانێل و پاشان گرنگیدان بە توێژینەوە زانستییەكان بەشێكی گرنگی پاشخانی فیكری ئەم پڕۆژەیەن، هەروەها بابەتی هەوڵگیری و سیخوریكردن لەسەر نەیارەكانی رەهەندێكی تری لێكەوتەی ئەم پڕۆژەیەن بەسەر هێزە هەواڵگری و سیخورییە جیهانیەكان لە هەرێم.
