جۆرەكانی هەڵئاوسان و كاریگەری لەسەر ئابووری هەرێم

بەشی یەكەم
سەعدمەلاعەبدوڵڵا گوڵپی*
هەڵئاوسان بە شێوەیەكی گشتی بریتییە لە جوڵانەوەی هەڵكشانی بەردەوامی ئاستی نرخەكان، ئەویش بەهۆی (زیاد بوونی بڕی پارە لە ژاو بڕی شمەك دا بێت، یاخود خێرا دەستاودەست كردنی پارە، یان شەڕوشۆڕو چەكداری وەیاخود پارەداركردنی بودجە و بارگراننی باج)بێت.
هەڵئاوسان ئەو نەخۆشیە كوشندەیە كە بە پێی و زۆر و كەمی، زۆربەی وڵاتانی جیهان بەدەستیەوە دەناڵێنن، ئەویش بەهۆی دروست بوونی پەیدابونی هەر یەكێك لەو هۆكارانەی باسم كردوون.
ئابووریناسانی هەر وڵاتێك و لە هەرسەردەمێك دا بووبێت، بە تایبەت لە سەدە نوێیەكاندا هەوڵیان داوە زوو بە گژ ئەو نەخۆشیە ئابووریە ترسناكەدا بچنەوە، ئەمەش نیشانەیە بۆ پێشكەوتنی ئەو ولاتە و بەئاگابوونیان و پەرۆشیان بۆ خۆلادان لە كەوتنی ژێرخانی ئابووریان، چونكە هەڵئاوسان دەردێكە هەموو بناغەكانی ئابووری وڵات خاڵی دەكاتەوە و هەژاری و نەداری و گرانی تاد… دەهێنێتە بوونەوە.
ئەوەی من دەمەوێ بە كورتی تیشك بخەمەسەر جۆرەكانی هەڵئاوسان لە زانستی ئابووری دا و دواتر ڕوونكردنەوەی ئەو جۆرە هەڵئاوسانانە كە لە كوردستان دا هەیە لە كام جۆر لەو جۆرانەیە، لەوانەشە لەبەر نەبوونی بەگژاچوونەوەی ئەو نەخۆشیە هەموو جۆرەكانی هەڵئاوسان لە كوردستاندا بدۆزینەوە.
جۆرەكانی هەڵئاوسانیش بریتین لەمانەی خوارەوە و بە كورتیش هەبوونی ئەو جۆرانە لە كوردستاندا دەخەمە ڕوو:
1-هەڵئاوسانی بڕواپێدان (Inflation of credit):
ئەم جۆرە هەڵئاوسانی بریتییە لەو جۆرە هەڵئاوسانەی كە بە هۆی زیادبوونی هۆیەكانی پێدان، نرخیش بەرز دەبێتەوە.
ئەم جۆرەیان لەبەر ئەوەی كە بە بڕوای من هۆیەكانی پێدان بەو شێوەیە نەخراوەتە بەردەستی كۆمەڵگە نابێتە هۆی زیادبوونی گۆتی نرخەكان، خۆ ئەگەر سەیر بكەین بە شێوەیەكی كەم ئەتوانین لەلایەن چینێكی كۆمەڵگەوە هەستی پێبكەین، بەڵام نابێتە هۆی دروست بوونی ئەو هەڵئاوسانە گەورەیەی كە ئێستا هەیە لە كوردستان دا.
2-هەڵئاوسانی ڕەسەن (Banafida Inflation):
ئەمەیان لە كاتێكدا دروست دەبێت ئەگەر زیادبوونی خواستی هەموەكی نەبێتە هۆی زیادبوونی بەرهەم، ئەمەش دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی ئاستی گشتی نرخەكان.
ئەم جۆرەیان بە جوانی و ڕوونی دەردەكەوێت كە لە كوردستاندا هەیە و وجودی بە ئاشكرا هەستی پێدەكەین، ئەگەر سەیری خواستی خەڵكی كوردستان بكەین، دەبینین خواستێكی خەڵكی كوردستان بكەین دەبینین خواستێكی زۆر هەیە لەسەر شمەك و كارگوزاریەكان لە شمەكی بەكارهێنانی كۆتایی وەك خواردن و خواردنەوەكان و بەكارهێنانی شمەكە كەمالیەكان، بەڵام ئەو زیادبوونە نەبوەتە هۆی ئەوەی كە كۆمەڵگەی كوردی لەگەڵ زیادبوونی خواستی بەرهەمیش بدات، ئەوەتا لە ئەنجامی نەبونی بەرهەمی ناوخۆیی لە وڵاتانی دەرەوە شمەكەكان دێنە ناوخۆ و ئەمەش لەگەڵ زیادبوونی ئەو نرخەی كە لە شمەك و كارگوزاریەكان دا هەیە و دواتر بەهۆی نەبوونی چاودێری فرۆشیارەكان بە گەورە و بچوكەوە قازانجێكی گەورە و زۆری دەخەنە سەر و لە ئەنجامدا نرخەكان بە شێوەیەكی گشتی بەرز دەبنەوە و ئەم جۆرە لە هەڵئاوسان دروست دەبێت.
3-هەڵئاوسانی خشۆك (Creeping Inflation):
لەم جۆرەیان دا ئاستی نرخ بەشێوەیەكی بەردەوام بەرز دەبێتەوە، بەڵام بە سستی و خێراییەكەی كەمە بە ڕێژەیەك كە لە نێوان (2%) و (3%) دایە.
ئەم جۆرەیان زیاتر خۆی لە وڵاتە پێشكەوتوەكاندا دەبینێتەوە، چونكە وەك لە پێشتر باسم كرد هەموو وڵاتان بەم دەردەوە دەناڵێنن، ئەم جۆرەیان لە كوردستاندا نییە، چونكە كوردستان ناچێتە قاڵبی ولاتە پێشكەوتوەكان.
4-هەڵئاوسانی خێرا (Galloping Inflation):
لەم هەڵئاوسانەدا نرخ بە خێرایی بەرز دەبێتەوە و پارەش بەشێوەیەكی خێرا بەهاكەی دەدۆرێنێ، بۆیە خەڵك متمانەیان بە پارەی نەخت نەماوە و پەنایان بردە بەر ئاڵشت كردن(شت بە شت)گۆڕینەوە.
ئەم جۆرەیان یەكەمجار لە ئەڵمانیا و هەندێ لە وڵاتە ئەوروپیەكان دا دوای جەنگی جیهانی یەكەم پەیدا بوو و ڕووی دا، لەم جۆرەیان ئەگەر سەیر بكەین لای فرۆشیارە گەورەكان كە خۆی لە كۆمپانیاكان و بازرگانەكان دەبینێتەوە، چونكە ئەگەر سەیر بكەین دەبینین ئەوان تەنها بە دراوی بیانی كار دەكەن و زۆر متمانەیان بەدراوە نیشتمانیەكە نییە، ئەمە وەك ئەو سەردەمەی ڕابردوو نییە، چونكە ئەوان شمەك بە شمەك بووە، بەڵام ئێستا لەبەر نەبوونی متمانە بە پارەكە ئەوە دروست دەبێت.
5-هەڵئاوسانی خواست (Demand Inflation):
ئەم جۆرە زاراوەیە بۆ نیشاندانی ئەو هەڵئاوسانە بەكاردێت كە لە ئەنجامی زیادبوونی خواست دروست دەبێت ئەویش بەهۆی زیاد بوونی داهاتی تاكەكەسەوە.
ئەمەشیان بە ڕوونی دەردەكەوێت لە كوردستان دا، چونكە دوای پڕۆسەی داگیركردنی عێراق لە لایەن ئەمریكاوە و دواتر موچەی موچەخۆران ڕووی لە زیاد بوون كرد، ئەمەش بووە هۆی زیاد بوونی داهاتی تاكەكەس لە عێراق بە گشتی و دواتر بووە هۆی زیاد بوونی خواستی تاك و ئەمەش هەڵئاوسانی خواستی لێدەكەوێتەوە.
6-هەڵئاوسانی بەڕەڵڵا (Laissez faire Inflation):
لەم جۆرە هەڵئاوسانەدا نرخ بە شێوەیەكی بەردەوام بەرز دەبێتەوە بێ ئەوەی شتێك بەربەستی بكات.
ئەمەش بە جوانی وجودی هەیە لە كوردستاندا، چونكە رۆژ بەرۆژ نرخی كاڵا و كارگوزاریەكان لە بەرز بوونەوەدایە و دەسەڵاتیش هیچ چاودێریەكی دارایی دانەناوە، نەبوونی ئەم چاودێریەش بە شێوەیەكی تۆكمە ئابووری وڵات و بازار بەشێوەیەكی بەربڵاو توشی هەڵئاوسان دەبێت.
7-هەڵئاوسانی پێوەندیە دەرەكیەكان(foreijn relation imflation)
هۆی بڵاوبوونەوەی ئەم چەشنە بەندە بە پەیوەندیە ئابوریەكانی نێو دەوڵەتان، لەبەر ئەوەی وڵاتە سەرمایەداریەكان ئابوریەكانی كراوەیە و بەرەو دەرەوە، لەبەر ئەوەی كوردستان نەیتوانیوە لە وەبەرهێنان دا كاری خۆی بكات، بۆیە ئەم جۆرە هەڵئاوسانە لە كوردستاندا بوونی نیە ئەمەش لەبەر دواكەوتووی لە بازرگانی نێردراودا.
8-هەڵئاوسانی تێچون(cost inflation)
ئەم جۆرەیان لە ئەنجامی زیادبوونی كرێ یان نرخی كەرەستەی سەرەتای پەیدا دەبێت ئەمەش لە هەموو وڵاتێكدا هەیە، زۆر و كەمی هەڵئاوسانەكەش بەندە، بە نرخی گواستنەوە لەو ولاتەدا، یاخود دوور و نزیكی مادە سەرەتاییەكان لە كارگەكانیانەوە هەر چەندە لە كوردستاندا بەو رادەیە كارگە و پڕۆژەمان نییە تا زۆری تێچون لەولایەنەوە ببینین، ئەوەی كە ئەتوانم بڵێم ئەم جۆرە هەڵئاوسانەش لە كوردستاندا هەبێت بریتیە لە نەبوونی چاودێری گواستنەوە كە لە ئەستۆی وەزارەتی گواستنەوە و گەیاندنە كە تا ئێستە نەیانتوانیوە نرخێك بە شێوەیەك دابنێن كە سودی گشتی تێدا هەبێت.
9-هەڵئاوسانی شاراوە(نادیار) (inflation Hidden )
ئەم جۆرەیان بریتیە لە هەڵئاوسانی شاراوە و نادیار كە لە نرخی كاڵا و كارگوزاریەكاندا.
لەو وڵاتانەی كە بەهای ناوەكی دراوەكانیان بەرەو نزم بوونەوە دەڕوات، هەر لەو ڕوەوە سەیر دەكەین دراوی عێراق لەگەڵ وردە ووردە بەرزبوونەوەی ڕێژەی ئەو دراوە، بە بەراورد لەگەڵ رابردوودا بەهاكەی بەرەو خوارەوە كەم دەكات لەنێو كۆمەڵگە دا، لەبەرئەوەشە هەرچەندە نرخی كاڵاكانیان زیاد بكات بەڵام لەبەر زۆری پارە لای بەكارهێنەران هەست بەو زیادبوونە نادیارە ناكەن، كە ڕوو لە بەرزبوونەوە دەكات.
10-هەڵئاوسانی هاوردە(Imort inflation)
ئەم چەشنە لەگەڵ نرخی شمەكی ئەو وڵاتانە دێت كە تووشی هەڵئاوسان دەبێت، ئەو شمەكانەی كە خۆی لە شمەكە تەواودروستكراوەكان دا دەبینێتەوە كە لە وڵاتانی دەرەوە دێنە ناو خاكی كوردستان، ئەگەر نمونەیەكی زیندوو وەرگرین، ئەو شمەكانەی كە لە هەردوو وڵاتی ئێران و توركیا كە پشكی زۆریان هەیە لە ناردنە دەرەوەی كاڵاكانیان بۆ هەرێم، دیارە لە وڵاتی خۆیاندا هەڵئاوسانێكی زۆر سەركێش هەیە بە تایبەت لە ئێراندا. ئەو هەڵئاوسانەی كە لەوێ هەیە بەهۆی بازرگانی كردنی نێوان ئەو دوو وڵاتە و هەرێم. ئەوا ئابوری هەرێم تووشی چەند هێندەی تر لە هەڵئاوسان دەبێت و نرخی كاڵاكان زیاتر بەرز دەبنەوە.