بە پێنووسی ( ك . هاوڕاز)
لە ڕۆژی ڕووخاندنی ڕژێمی بەعسەوە لەمانگی نیسانی 2003 لەلایەن هێزەكانی ئەمەریكاوەو…هەروەها دوای ئەوەش کە ئەو هەموو پارت و لایەنە سیاسیە هەمەجۆرانەی ئەوسای بەرەی ئۆپۆزسیۆنیش لەلایەن ئێرانەوە بۆ ناو عێراق نێررانەوە کە لە زەمەنی حوکمی سەدام لە ئێران داڵدەدرابوون ، گەلانی عێراق وایان هەست دەكرد گوایە كۆتایی بەسەرجەم مەینەتی و نەهامەتیەكانیان هێنراوەو لەژێر سایەی دەسەڵاتدارێتی ی ئەو هەموو گروپ و تەوژم و ڕەوت و ئەنجوومەنی باڵا و مەرجەعیەت و هاوپەیمانێتی و هاوبەندییە هەمە چەشنانەدا زوربەی ئاواتەكانی ساڵانی ڕابردوویان بەدی دێت و عێراقیش دەكرێتە نموونەی دیموکراتی و دەوڵەتێكی سەربەخۆو خاوەن سەروەری و بڕیاری سیاسی تایبەت بەخۆی.. بەڵام بەداخەوە هێندەی نەخایاند و هەر دوابەدوای چەند مانگێك عێراق كەوتە بەر چەند زریانێكی گەورەی ململانێی سیاسی و مەزهەبی و تایەفەگەری.. لەم ئاقارەشەوە چەندین زیانی گەورەی ماددی و گیانی و قوربانی هەمە جۆریشی بەركەوت كە بەڕای سەرجەم دەزگاو ناوەندە پەیوەندیدارە نێوخۆیی و دەرەكی و نێودەوڵەتیەكانیش ئەو زیانە گەورانەی لە دوای ساڵی (2003)وە تەنها تا ساڵی ( 2010) بەچەندان هێندەی زیانەكانی جەنگە نێوخۆیی و دەرەكی یەكانی سەردەمی ڕژێمە یەك لەدوای یەكەكانی پێشووی عێراق دادەنرا.
(ڕێژەی نەگۆڕ لە هاوكێشەی كاری حیزبەكان دا)
هەمیشە پرسیارێك لە هزری هاووڵاتی عێراق دا ڕەگی داكوتاوە كە داخۆ بۆچی بەم هەموو لایەنانە یان بەهاوپەیمانێتی یەكی گەورە و بەچەند تەكەتولێكی دیاری سەركردەكاینش گۆڕانكاریەكی ئیجابیانەی ئەوتۆ لەسیستمی كارو بەڕێوەبەرایەتی و ئیدارەی دەوڵەت دا بەدی نەهێنراوە ؟؟
ئەی مەگەر هەر ئەم لایەن و پارتە گەورە وزەبەلاحانە نەبوون كە لەخولەكانی پێشووی هەڵبژاردنەكان دا چەندین بەرنامەو ئەجێندای كارو پڕۆژەی پان و بەرینیان بۆ چاكسازی و بەرەو پێشبردنی وڵات و خزمەت گوزاری دەخستە بەر چاوو دیدەی هاوڵاتیان و دەنگدەرانیان كە خۆیان بەنوێنەرانیان دەزانی و، بەڵام دوای ئەزموونی پتر لە (30)ساڵ لە هەرێمی كوردستان داو، دوای ئەزموونی نزیکەی ( 20 )ساڵیش لە سەرانسەری عێراق دا كەمترین بارستایی بەرنامەو بەڵێنە درەوشاوەكانیان لەزەمینەی واقیع دا بەرجەستە نەبووە و ئەو گۆڕانكاریە شامیل و هەمەلایەنانەی كە بەرنامەو دەستووریان بۆ داڕشتبوو، نەك هەر بۆیان بەدی نەهێنرا، بەڵكو دۆخی نێوخۆیان گەیشتە ئەو ڕادەیەی كە یەكتری پێ تۆمەتبار كەن و چەند دەستەو تاقمێک گەلەكۆمەكێ لە ڕەوت و پارت و كەسایەتیەكی تر بكەن و داوای لە سەركار لابردن و پەراوێز خستن و متمانە لێ سەندنەوەیان بكەن، تاكە وەڵامێكیش بۆ پرسیاری سەرەتایی ئەم بڕگەیەی باسە كەشمان ( کەداخۆ بۆچی بەوهەموو لایەنانەی ئۆپۆزسیۆنی دوێنێ ی نزیك و بەرجەستە بووی دەسەڵاتدارێتی ئەمڕۆش ناتوانن گۆڕانكاری و خۆشگوزەرانی بەدی بێنن..؟؟ ) ئەوەیە بیرۆكەی هاتنە ئارای حیزبە سیاسیەكان لە عێراق و تەنانەت لە هەندێك وڵاتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستا ئەوەیە کە لە بنچینەدا ئەم پارت و لایەن و بەرە سیاسیانە لەسەر نەخشەی پلان و تەنانەت لەسەر بیرۆکەی دۆزینەوەی میكانیزمەكانی وەرگرتنی دەسەڵات و تاووتوێ کردنی دروست بوون، بەڵکو لەسەر ئەوەی كە سەرەتا بەهەر نرخێك بێت بگەنە ترۆپكی دەسەڵات و گوایە دوای باڵا دەست بوون و خۆسەپاندن بەسەر دام و دەزگاكانی دەوڵەت دا دەتوانن ئەو هەموو بەڵێن و بەرنامە هەمەجۆرانەیان بەدی بێنن و دەرفەتی دووبارە هەڵبژاردنەوەشیان لە خولەكانی ئایندەدا بۆ مسۆگەر ببێت.
بێگومان لەماوەی ئەم چەند ساڵەی ڕابردوودا هەموان بەچاوی خۆمان بینیمان پارتە سیاسیەكانی دوێنێی دەرەوەی دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆنیش زۆرترین چالاكی و ئەرك و هەڵسووڕانی خۆیان خستە گەر بۆ لەخشتە بردنی جەماوەرەكانیان و قەناعەت پێ كردنیشیان بەوەی گوایە بەو بەرنامەیەی حوکم وبەوهەموو لایەنە فرە باڵ و پڕ تەكەتولاتانەشیان كە لە نێوان لایەنە هاوپەیمانەكانیان دا واژۆیان كردبوو، وردرترین و تۆكمە ترین بەرنامەو كارنامەیان بۆ خۆیان و بۆ خۆشگوزەرانی جەماوەر داڕشتووەو پڕۆسەی گۆڕانكاریش ئەركێكی گەورەو مەسەلەیەكی یەكلاكراوەو كارێكی حەتمی و بڕاوەیەو هەردەبێت بەدیی بێنن، بەڵام دوای چەندین ساڵ و دوای شكست هێنانی چەندین ئەزموون و دەرفەتی درێژخایەنیشیان كەچی هێشتا لەسەرەتای هەنگاوەكانیان دان و تەنانەت لە شوێنەكانی پێشوویان دا (عەرەب وتەنی) – ڕاوح – دەكەن، واتە لەجێی خۆیان دا وەستاون و هەر پێ بەزەوی دا دەکوتن و ناتوانن پێ هەڵگرن و بە سەر ڕێگای بەرنامەکانیان دا هەنگاوی کردەیی بنێن ..
هەر لەبەر ڕۆشنایی ئەو پرسیارە تەقلیدیەشمان دا ( كە بۆچی زۆربەی لایەن و حیزبە سیاسیەكان كاتێك دەگەنە دەسەڵات و چەندین ساڵی دوورو درێژ تیای دا دەمێننەوەو ناشتوانن ئەو گۆڕانكاریەی لە بۆتەی ئامانج و بەرنامە ڕاگەیەنراوەكانیان دا بانگەشەیان بۆ دەكرد بەدی بێنن ) بەتاكە هۆكاری ئەم شكستە دیارو بەرچاوەشیان ئەوەیە كە بێگومان دەبێت گۆڕانكاری لەبناغەوە بێت نەك لە سەرەوە.. لە بنكە جەماوەرییەكەوە بێت.. نەك لە ترۆپكی هەلپەرستی دەسەڵاتدارێتییەوە، لە (قاعیدە)وە بێت نەك لە قیادەوە، چونكە قیادەو سەركردایەتی حیزبەكان چەندین ساڵ چنگیان لە یەخەی بەرپرسیارێتیی بێ باكانەو خۆبەگەورەدانان توند كردووەو تەنها ئەو مەسەلانە بەڕاست و دروست دەبینن كە ئاوات و نیازە تایبەتیەكانی خۆیان و لایەنەكانیان بۆ بەدی دێنن، جا لە بەر ئەوەی بیرۆكەی گۆڕانكاری لەسەر مەزهەبی حیزبەكان لەسەرەوە (لە قیادەوە)دەست پێ دەكات نەك لە خوارەوە (لەقاعیدەوە)ئیدی هەرچەق خراوەتە سەر بە پیرۆزدانانی قیادەو ڕەمزو هێما دێرین و نوێ یەكانیان و فرۆشتنەوەی چەندین جاری سەروەریی باب و باپیران بە چین و توێژە نەدارو بێ دەسەڵاتەكانی گەلەكەیان. هەربۆیەش زۆربەی پارتە نەتەوە پەرست و عەلمانیە هەمەچەشنەكانی تر لەم وڵات و هەرێمەی ئێمەشدا هەمیشە بوونەتە ئامێرێكی ئاسان و داردەستی سەركردەكانیان تەنانەت لە ڕۆژگاری قۆناغی بەرهەڵستی و ئۆپۆزسیۆن بوو نیشیان دا، هەربۆیەش هەمیشە ئامادەیی دیارو بەرفراوانیان لەسەر ناوەندو پێگەكانی بڕیاردان و لەسەر شاشە درەوشاوەكانی ڕاگەیاندن هەیە و هەژموونی تەواویان لەسەر داڕشتنەوەی بڕیارەكانی نێوخۆی حیزب و لەوێشەوە لەسەر بڕیارو ڕاسپاردەكانی حكومەت هەیەو ، بەم پێ یەش تاكە سەرچاوەی دارایی و بودجەو داهاتە هەمەچەشنەكان و چۆنیەتی دابەش كردن و ئاماركردن و خەرج كردنیشیان هەربەدەست خۆیانەوەیە.. ئیدی دەستەیەكی سوودمەند و هەلپەرستی بەرهەم هێناوە كە هێدی هێدی بەتێپەڕبوونی ڕۆژان و ساڵان زۆربەی نەیارانیان بكەنە دەرەوەی گەمە سیاسیەكانی وڵات و بارودۆخێكی دیكەی تاریكتری دیكتاتۆری بەسەر ئەم وڵاتە خێرنەدیوەدا بسەپێنن.
( حكومەتی عێراق و پێشبڕكێی ڕەوتە سیاسیەكان ) :
ئەوەی ئەمڕۆ سەرنج لە بارودۆخی نێوخۆی عێراق و لەپێشبڕكێی لایەنە سیاسیەكانی بەشدار لە حكومەتی عێراقیش دا بدات بەڕوونی بۆی دەردەكەوێت كە مەیدانەكانی كاری سیاسی لەم ولاتەدا كەوتۆتە بەر مەترسی تێک جڕژان و تێکەڵ بوونی نائاسایی یەكتری چەندین ئەجێندای سیاسی كە بە ڕێژەی ناچون یەك و نەخوازراو لەیەكدی گیراون، یان ڕووبەڕووی ئامانج و نیازە شاراوەكانی یەكدی بوونەتەوە.. بەم ڕەنگەش تەنگژەیەكی توندو تیژی سیاسی لە حكومەت و تەنانەت لە پەرلەمانیش دا خولقاوەو كار گەیشتوەتە ئەوەی كە چەند لایەنێكی دیارو كارای سەرساحەی عێراق تاكە چارەسەری ئەم تەنگژەیە لەوەدا دەبینن كە سەرەتا حوکم لەسەرەك وەزیرانی ئێستا بسێننەوە، چەندین مانگە دوای هەڵبژاردنی پەرلەمان ئەم لایەنانە بەكوردو عەرەب و سوننەو شیعەی نێوچەند لایەن و تەكەتولێكەوە سەرقاڵی چۆنیەتی سەرخستنی ئەم هەوڵانەن.. هەرچەندە هێشتا ئەم لایەنە ڕكەبەرانەی ئەمڕۆ كە (تادوێنی دۆست و هاوپەیمان بوون) وەك پێویست متمانەی تەواویان بەیەكتریش نەماوە نەخاسمە متمانە بە لایەنێكی شیعەو دیاری وەك ڕەوتی سەدرو، بەچەند كەسایەتیەكی سوڵتەی نێو لیستە رەکەبەرەکەش.. هەندێك ناوەندی جەماوەری و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنیش ئەو پرسیارە بەگوێی خەڵكی عێراق دا دەدەن كە ئایا تاكە هۆكارو فاكتەری تێك چوونی ڕەوشی عێراق لایەنی دەسەڵاتداری حكومەتە، یان ئایا بەرەی زۆرینە تاكە بەرپرسیاری شكستی پڕۆسە سیاسیەكەیە؟
لەكاتێكدا بە ئاگاداری و دان پیادانانی هەموان نوێنەرایەتی حكومەتێك دەكەن كە زۆربەی پارت و هاوپەیمانێتییە دیارەكانی عیراق تیای دا بەشدار بوون و هەر ئەوان لەپەرلەمان دا دەنگ و متمانەیان پێ داو بەسیستمی تەوافوقی نێوخۆشیان دەسكەوت و بەرهەمەكانیان دابەش كردو وەزارەت و بەڕێوەبەرایەتیە هەمە جۆرەكانی حكومەتیان وەک یاسای بیرکاری (بە بێ ماوە)بەسەر یەكدیدا دابەش كرد.
ئەو پڕۆژە نیشتمانییەش كە بەچواردەوری بونیادی دەوڵەتێكی هاوچەرخی دیموكراتی خوازیشیان دا دەسووڕایەوە و كە گوایە ئاتاج و پێداویستیەكانی سەرجەم گەلان و كەمە نەتەوەو مەزهەبەكانی عێراقی بەدی دەهێنا، جێ ی بایەخی تەواوو دڵسۆزانەی لێپرسراوان نەبووە، تەنها لە حاڵەتی بەرپابوونی تەنگژەكان و بەخشینەوەی تۆمەتەكان بەسەر یەكدی دا نەبێت. تاكە هۆكاری سەرەكی پشت ململانێ گەرمەكانی خۆبەخۆی لایەنە هەمە جۆرە عێراقیەكانیش كە خەریكە پڕژەی نیشتیمانی و پڕۆسەی سیاسیشیان بۆ لوول بدات، چەند بەرژەوەندیەكی تەسك و كاتی و كورت خایەنی تەكەتولە سیاسیەكان و سەركردایەتیەكانیانە.
جا تۆ بڵێی بەلادانی یان لاچوونی لایەن و ڕەوتێکی کارای دیکە كێشەكانی عێراق چارەسەر ببێت، ئەەی داخۆ تەنها ڕەوتی حکومەتەکانی پێشوو بووبێتە ئەو دیكتاتۆرەی كەمەترسی بۆ سەر پڕۆسەكانی دیموكراتی و چاكسازی و سەربەستی بەهەموو جۆرەكان هەبێت، بەڕای چاودێران و ئاگایانی سیاسی و شارەزایانی كارو باری ناوخۆی ئەمڕۆی عێراقیش لەكۆتایی ئەم گەمە سیاسیە تازانەش دا هیچ دەرەنجام و ئاكامێكی سودمەندی ئەوتۆ بەدی ناكرێت سائیتر (سەدرو عەللاوی)بچنە نێوسەنگەرەكەی هاوپەیمانی كوردستانی یان سوننی یەوە، یان ژمارەی دەنگە خوازراوەكانیش بۆ متمانە دان بە فڵان کاندیدی سەرکۆمار سەرۆک وەزیر دابین كەن. ڕاستە كە عێراق كەوتۆتە نێو هەڵەی بۆشایی دەستوورییەوەو ئەو هاوپەیمانێتی و لایەنانەش كە فڵان و فیسار سەركردایەتیان دەكەن چەند دەرفەتێكیان قۆستۆتەوە بۆ بەدی هێنانی ئامانجە ناشەرعیەكانی خۆیان، بەڵام لەخوێندنەوەیەكی تازەی ڕەوتی ڕووداوو پیشهاتەكانەوە لەڕۆژی ڕووخانی ڕژێمی پێشووە تا ئەمڕۆ لەبواری سەرنجدانیش لە پێكهێنانی حەوت جۆرە دەسەڵاتدارێتی و كابینەی حكومی یەوە (لە نێویشیاندا بە هەگبەی ئەنجومەنی حوكمەكەی پرێمەریشەوە) و بە تێڕوانین لە پەیكەری بلۆكە سیاسیەكان و مێژووی سەركردایەتیەكانیان، دەبینین هۆكارە بنەڕەتیەكانی دەرەنجامی پڕۆسە سیاسیەكەی عێراق لەم خاڵانەدا بێت:
1ـبۆشایی دەستوری كە لە لایەکەوە بواری بە لایەنە بەناو سیاسیەکان داوە بەو رەنگە كاروباری وڵات بەڕێوە ببەن و بە حوكمی ئەو دەسەڵاتانەش كە پێیان درابوو و، پاشان لە لایەکی ترەوە بە پێی ئەو دەسەڵاتانەی دواییش كە توانیبوویان بۆ خۆیان دەستەبەر کەن.
2ـ لاوازیی دام و دەزگا سەرەكی یە دیارەكانی وەك (دەزگای یاسادانان و، راپەڕاندن و دادوەری و بوونی چەند كەلێنێكیش لەو چوارچێوە یاساییانەی كە لەو دەزگایانەوە دەرچوبوون و رێگەیان بە تاوتوێ كردنیان دابوو لەسەر بنەماكانی ئینتیمای نەتەوەیی و ڕەگەزی و مەزهەبی، نەك لەسەربنەماكانی لێهاتویی و پێوەرەكانیان.
3ـ شاڵاوهێنانی دەسەڵاتی دەرەكی و واڵابوونی دەستوەردان لە كاروباری نێوخۆی عێراق لەسەر بەرزترین ئاست بەمەبەستی بچووك كردنەوەی عێراق و رێنەدانی بەگێڕانەوەی رۆڵە دیارە هەرێمی و نێودەوڵەتیەكەی.
4ـ بزربوونی (یان نادیاریی) نیازە لە بارو راستەقینەكان بۆ بنیات نانی دەوڵەتێك كە دەبوایە زۆربەی لایەنە كاراو باڵا دەستەكان ئەم نیازەیان بەدی بێنایە، پەیوەندییەكانی نێوانیشیان بە درێژایی ساڵانی رابردوو گومان بەیەك بردن و لێك سڵەمینەوەی زیاتری بەخۆوە دیوە و زۆر زیاتر لەوەی متمانەو ئارامی یان لە نێواندا هەبووبێت، تەنانەت هەندێك لایەنیان هێشتا هەڵوێستی روون و ئاشكرایان دیار نییەو بەردەوام پێیەكیان لەنێو دەسەڵات و پێیەكی تریشیان لە دەرەوەی دەسەڵاتدا بووە.
( قەیرانی عێراق و پوختەی چارەسەر ) ..
هەموان داوای چاكسازی و بنیاتنانەوە دەكەن، هەموان باس لە زەرورەتی گۆڕانكاری دەكەن، بەڕای من بۆ چاكسازی و راستكردنەوەی ژێرخانی پڕۆسەی سیاسی و بنیاتنانەوەی ئەوەی وێران كراوە، ئەم هەنگاوە عەمەلیانە بۆ چارەسەر بنرێت..(ئەگەر نیەتی پاکی بنیاتنان و چاکسازی هەبێت) ..
1ـ چاوخشانەوە بە هەندێك مادەی دەستووریی و هەمواركردنەوەی ئەو بڕگەو بەشانەی كە ناكرێت لەسەری بمێننەوە، بەتایبەتیش دەسەڵاتەكانی لایەنی حاکم و سەرۆك وەزیران .
2ـ چاوگێڕانەوە بە تیۆری رژێمی كارپێكراوی پەرلەمان لەبەر رۆشنایی ئەزموونی كاری ساڵانی رابردووداو تاوتوێ كردنی سیستمی سەرۆكایەتی و بڕگەو ماددە بە باش دانراوەكانی.
3ـ چاو گێڕانەوە بە یاساكانی هەڵبژاردن دا بەمەبەستی مسۆگەر كردنی سەركەوتنی كاندید و نوێنەرانی راستەقینەی میللەت و گەیشتنیان بە پێگەی ئەنجومەنی پەرلەمان و چارەسەركردنی زام و برینەكانیان، نەك سەرخستنی ئەو كەسە حیزبیانەی كە كوتلەو فراكسیۆنەكانیان دەیانخەنە لیستەكانیانەوە، وەك چۆن لە هەڵبژاردنی پێشوودا كەسانی نەشیاوو هەلپەرست و ئاست نزم كاندیدكراوەو تەنها شەڕە پەڕۆو شەڕە جنێوی بۆ كوتلەو فراكسیۆنەكانی خۆیان دەكرد.
4ـ دانانی یاسایەكی راست و هەمە لایەنە بۆ رێكخستنی كاری حیزبایەتی و پێكهێنانی پارتەكان بە جۆرێك كە رێگە خۆشکەربێت بۆ ئاگاداربوون لەسەرچاوەكانی داهات و داراییان و پەیوەندیی سەركردەو ئەندامانیان بە دەرەوەی وڵات، بە مەبەستی دانانی سنورێك بۆ دەسوەردانی دەرەكی لە پڕۆسەی سیاسی عێراق.
5ـ دانانی سەرجەم دۆسیەكانی دەستەی نەزاهەی تایبەت بە بەشدارانی پڕۆسەی سیاسی لە ماوەی ساڵانی رابردوودا و لە ژێر دەسەڵات و هەڵسوكەوتی دەزگاكانی راگەیاندنیش دا بێت، چونكە جەماوەر مافی خۆیەتی كە ئاگاداری شێوازی رەفتار و هەڵسورانی ئەو جۆرە كەسانە بێت بەتایبەتیش جم و جوڵی هەندێك لە ئەندامی پەرلەمان تاكو هەڵسەنگێنرێن و پێش هەر پڕۆسەیەكی تری هەڵبژاردن بناسرێن.
لەبەر رۆشنایی هەموو ئەو مەسەلانەی لەم وتارەدا باس كران دەشێت مەسەلەی متمانە سەندنەوەش لەسەرەك وەزیران یان لە هەر كابینەیەكی تری حكومەت لە داهاتوو دا رەوتی یاسایی و شیاوی خۆی بگرێت كە داخۆ گونجاوە متمانەی لێ بسەنرێتەوە یان نا، ئەی ئایا ئەو مین و بۆمبانەی ئێستا لە كێڵگەی حكومەت دا چێنراون بە ئاسانی هەڵدەگیرێنەوە یان بەردەوام لە كابینەكانی تریش دا دادەنرێن و دەتەقێنرێنەوە.!؟
