ئایا ڕاستە (سیاسەت) (ئەخلاق)ی تێدا نییە؟!
پ. د. سەعید عەلی محەمەد✍️باسک نێت
ئاشكرایە دروست كردن و بنیاتنانی دەوڵەت بۆ چەند مەبەست و ئامانجێكە كە مۆركی ئەخلاقییان هەیە و، مومارەسەكردنی سیاسەتیش لەو چوارچێوەیەدا مومارەسەیەكی ئەخلاقیانە دەبێت ، بەڵام هەندێ جار ئەوەی لەسەرزەمینەی واقیع دەبینرێ پێچەوانەكەی دەسەلمێنێ ، چ لە ئاست دەوڵەتێک چ لە ئاست پەیوەندی نێوان چەند دەوڵەتێك ، دەبینین ئەوەی پەیڕەو دەكرێ زمانی هێزو فێڵكردن و خەڵەتاندن و گەوجاندن و خواردنی مافی تاكەكانە ، وەك ئەوە سیاسەت سەركەوتن بەدەست نەهێنێ كاتێك نەبێت بەها ئەخلاقییەكانی لێ داڕنرا بێ !! لێرەدا پرسیار ئەوەیە : ئایا بەڕاستی هونەری سیاسەت ئەوەیە ئەخلاقی تێدا نەبێ ؟!
بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە ئەم سێ سەرنجەی خوارەوە دەخەینەڕوو :
سەرنجی یەكەم : هەندێك لە بیرمەندەكان دەڵێن : هیچ پەیوەندییەك لەنێوان سیاسەت و ئەخلاقدا نیە و، دەبێ سەرجەم بەها ئەخلاقییەكان بەیەكجاری لەكاری سیاسیی دووربخرێنەوە ، كە ئەمەش ڕاوبۆچوونی بیرمەندی ئیتاڵیی (میكیاڤیلی : 1527ز) یە كە لە كتێبی (اڵ‌میر) دا باسی كردووە ، میكیاڤیلی پێی وایە بنەمای كاری سیاسیی بریتیە لە (الغایه تبرر الوسیله / مەبەست و ئامانج جۆری ئامڕاز حەڵاڵ و دیاری دەكات ) واتە : سەركەوتنی سیاسەت ئەوەیە چ ئەنجام و دەستكەوتێك بەدەستدەهێنێ ، ئیتر ئایا ڕێگاكان و ئامڕازەكانی بەدیهێنانی ئەم دەستكەوتانە هەر جۆرە ئامڕازو ڕێگایەك بن ئەگەرچی نائەخلاقیش بن! هەروەها ( نیتشە :1900 ز) كە فەیلەسوفێكی ئەڵمانیە هەمان بیرۆكە دووپات ئەكاتەوە و دەڵێ : ئەخلاق زەرەر بە سیاسەت دەگەیەنێ و دەوڵەت بەرەو داڕوخان دەبات و، ئەو دەسەڵاتدارەی كە پەیڕەوی ئەخلاق دەكات لێهاتوو نیە ، بەڵكو دەبێت پەنا بۆ فێڵ و تەڵەكە و ڕیابازیی و خەڵەتاندن ببات و، بەها جوانەكانی وەك دڵسۆزیی و ئەمانەت و بەزەیی و خۆشەویستیش لە سیاسەتدا خەسڵەتی ناشیرین و بێزراو دەبن!
بەڵگەی ئەم بۆچوونە:
ئەوانە دەڵێن : مرۆڤ شەڕانگێزە و بەسروشتی خۆی ئارەزووی خۆسەپاندن و سەركەشی یاسا دەكات و، ئەگەر وازی لێ بهێنرێ كۆمەڵگە دەگەڕێتەوە بارە سروشتیەكەی خۆی ، ئەوكاتیش فەوزاو بێ سەروبەریی و ستەم باڵ دەكێشێ ، ئەمەش دەخوازێ هێزو توندوتیژی و هەموو جۆرە ئامڕازێكی تر بەكاربهێنرێ بۆ پاراستنی دەوڵەت و مانەوەی ، هەروەها پاراستنی بەرژەوەندییە ستراتیژییەكانیش بە لەبەرچاوگرتنی بەها ئەخلاقیەكان دەوڵەت ڕووبەڕووی لاوازیی و هەرەسهێنان دەكاتەوە !!
پوچەڵكردنەوەی ئەم بەڵگەیە:
لەڕاستیدا ئەم بەڵگەیە هیچ بنچینەیەكی دروستی نی یە ، چونكە مرۆڤ چۆن ئارەزووی خراپەی تێدایە ئارەزوو و توانای چاكەشی تێدایە ، ئەركی دەوڵەت و سیاسەتیش گەشە دانە بە لایەنی چاكە ، پەنابردنی دەوڵەتیش بۆ هێزو توندوتیژیی بەڵگەی بێ تواناییەتی لە ڕاپەڕاندنی ئەركەكانی خۆیدا ، وە ئەوەی دەوترێ گوایە ئەو دەوڵەتانەی پێوەرە ئەخلاقیەكانیان لە سیاسەتدا پیادەكردووە كۆتاییان هاتووە خوێندنەوەیەكی هەڵەی مێژووە ، چونكە خودی مومارەسەكردنی سیاسەتیش لەسەردەمی (خەلیفەكانی ڕاشیدین) دا لەسەر بنەمای ئەخلاق وەستا بوو، پەیوەندی نێوان دەسەڵات و خەڵكیش پڕی بوو لە خۆشەویستیی و برایەتی و ئامۆژگاری كردن ، كە ئەمەش بووە هۆی گەشەكردن و بەهێزبوونی دەسەڵات نەك لاواز بوون و هەرەسهێنانی ، واقیعیش ئەوەی سەلماندووە ئەو فەرمانڕەوا و سیاسەتانەی هێزو تووندوتیژیی و سەركووت كردنیان پەیڕەوكردووە كۆتاییان هاتووە ، كە دەیان نمونەمان لە جیهانی ئەمڕۆدا بەردەست دەكەوێ.
سەرنجی دووەم : (ئەرەستۆ) و (كانت)ی فەیلەسوفی ئەڵمانیی و هەندێك لە فەیلەسوفە هاوچەرخەكانیش پێیان وایە : ئەخلاق بەشێكە لە سیاسەت و، لە مومارەسەكردنی سیاسەتدا پێویستە بەها ئەخلاقییەكان لەسەرجەم ئاستەكاندا لەبەرچاو بگیرێن ، واتە دەبێ سیاسییەكان هەموو ئامڕازێكی نائەخلاقی و نەشیاو لە سیاسەت دووربخەنەوە و، هەوڵی بەدیهێنانی دادگەریی و ئاسایش و دەستەبەركردنی مافە سروشتیە گشتییە كۆمەڵایەتیەكان بدەن ، ئەم فەیلەسوفانە دەڵێن : دەبێ مرۆڤ لەخودی خۆیدا وەك ئامانج و مەبەست مامەڵەی لەگەڵدا بكرێ نەك تەنها وەك ئامڕاز تەماشا بكرێ ، هەروەها پێویستە سیستمێكی نێودەوڵەتیی بهێنرێتە كایەوە كە لەسەر بناغەی دیموكراسییەت و لێبوردەیی و دادپەروەریی و یەكسانی نێوان گەل و نەتەوەكان بنیاتنرابێ.
بەڵگەی ئەم بۆچوونە:
ئەم فەیلەسووفانە دەڵێن : دەوڵەت بەتایبەتی و سیاسەت بەگشتی لەپێناو بەدیهینانی ئەو مەبەست و ئامانجە ئەخلاقیانەدا هاتوونەتە كایەوە كە لە كۆمەڵگەدا لەدەست دراون ، بۆیە ئەخلاقی بوونی ئامانج ئەخلاقی بوونی ئامڕازیش فەرز دەكات و، گرێدانی سیاسەت بە ئەخلاقەوە دەبێتە مایەی پێشكەوتن و گەشەكردن و دڵسۆزی نواندن لە كارو ئەركەكاندا ، نەبوونی ئەخلاقیش لە سیاسەتدا دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی شۆڕش دژی دەسەڵاتەكان و بەرپابوونی جەنگ لەنێوان دەوڵەتاندا!
ڕەخنە لەم بەڵگەیە:
بانگەوازی ئەم فەیلەسووفانە بۆ مومارەسەكردنی ئەخلاقییانەی سیاسەت گرنگە ، بەڵام ئەمە تەنها بانگەشەیەكی تیۆرییە و هیچی تر، چونكە بەها ئەخلاقییەكان بەهای (مەعنەویی)ن و خۆیان بە تەنها ناتوانن ببنە مایەی بەهێزكردنی سیاسەت بەشێوەیەك بتوانێ بوونی خۆی بسەپێنێ و ڕێزگرتن و جێبەجێكردنی یاسا فەرز بكات ، هەروەها ناشتوانێ زەمانەتی مانەوە و بەردەوام بوونی دەوڵەت و دەسەڵاتیش بكات.
سەرنجی سێهەم : لەڕاستیدا ناكرێ جیاكاریی لەنێوان سیاسەت و ئەخلاقدا بكرێ ، دەبێ مەبەست لە مومارەسەكردنی سیاسەت بەرجەستەكردنی بەها ئەخلاقیەكان و هۆشیاركردنەوە و بەرزكردنەوەی مرۆڤ و هاووڵاتی و پاراستنی مافە بنەڕەتییەكان بێت ، بەبێ پشت گوێخستنی بەرژەوەندیە گشتیە ستراتیژیەكان ، كە سەرجەم ئەمانەش فاكتەری سەرەكی و بنەڕەتی مانەوە و گەشەكردن و پێشكەوتنی وڵات و كۆمەڵگەن.
قسەی كۆتایی : بەهیچ شێوەیەك ناكرێ بەها ئەخلاقیەكان لە مومارەسەكردنی سیاسەت دوور بخرێنەوە ، ئەگەرچی بەرجەستە كردنیشیان لە واقیعدا ئەندازەیەك سەخت و ناڕەحەت و گران بێت ، ئەمە لەلایەك ، لەلایەكی ترەوە ئەخلاق لە سیاسەتدا بەبێ بوونی هێز لاوازیە ، هێزیش بەبێ بوونی ئەخلاق بیانوێكە بۆ زوڵم و ستەم و تاوان ، بۆیە سیاسەتمەداری سەركەوتوو ئەو سیاسییەیە كە هێز و دەسەڵات دەكاتە ئامڕازێك بۆ چەسپاندنی بەها ئەخلاقیەكان و مومارەسەكردنی ئەخلاقیانەی سیاسەت.
