جۆرەكانی هەڵئاوسان و كاریگەری لەسەر ئابووری هەرێم

بەشی دووەم و كۆتایی

سعد ملا عبدالله گوڵپی

11-هەڵئاوسانی لە ئەندازە بەدەر (Hyper inflation)
لەم جۆرە هەڵئاوسانەدا نرخ بە رادەیەكی زۆر بەرز دەبێتەوەو خێرایی ئاڵوێری پارە زیاد دەكات و پارەش بەكاری گەنجینەی بەها هەڵناسێت.
ئەم جۆرە هەڵئاوسانەش لە زۆربەی ئەو وڵاتانەی كە بەهای دراویان لاوازە وەك توركیا و ئێران عێراق و تاد… ئەگەر لە عێراق وڵاتی خۆمان وورد بینەوە لە بازرگان و خاوەن كۆمپانیا و تاد… دەبینین سەرجەم ئەو پارانەی كە پاشەكەوتی دەِِكەن یاخود بۆ كاری بازرگانی دەهێنین دۆلاری ئەمریكیە و لەبەر نەبوونی متمانەیەكی بەهێز بە دراوی نێو خۆی عێراقی ناتوانین پاشەكەوتی خۆیان بە دراوی خۆماڵی بكەین و ئەمەش لەبەر ئەگەری داروخانی ئەو دراوە لەداهاتوودا.
12- هەڵئاوسانی گیرۆ(بەند) (Conditional inflation)
لەكاتی بوونی ئەم جۆرە هەڵئاوسانەدا نرخی كاڵاكان بەردەوام توانای بەرز بوونەوەیان هەیە، بەڵام دەسەلات دەست بەسەر نرخدا دەگرێت، لەڕێگەی یاساكانی وڵات و بەكارهێنانی سیستمی نرخ دیاری كردن، ئەم جۆرە هەڵئاوسانە لە كوردستاندا جۆرێكە ناتوانی و نازانی بە چ پێڕەو سیستمێكی ئابووری ناوی بەریت، من نمونەیەك دەهێنمەوە بە تایبەتی بۆ ئەو كەسانەی كە رۆژانە رۆژنامەكان دەخوێننەوە ئەگەر سەیری كاڵای ناو باوارەكان بكەین و تەماتە بە نمونەوە وەربگرین زورجار لەبازاڕەكاندا یەك كیلۆ گرام تەماتە نرخەكەی بە(500)بۆ(750)دینار چاپی عێراقیە بەڵام لە رۆژنامەكاندا چاودێری دارایی نرخەكان دیاری دەكات، بە حسابی ئەوەی كە نابێت كەس لەو نرخانەی كە دیاری دەكرێن زیادە ڕۆیی بكات، دەنوسرێت یەك كیلۆ گرام تەماتە بە (1000) دینارە كە ئەمە خۆی لە خۆیدا حكومەت خۆی دەبێت هۆی زیاتر دروستكردنی هەڵئاوسان.
13-هەڵئاوسانی نەختیینە (Monetary inflation)
لە ئەنجامی زیادە ڕۆیی كردن و پێهەڵبرینی بانكی ناوەندی لە دەركردنی ئەو ماف و جیازییە نەختینەییانە بە بڕێكی زیاتر لەوەی كە وڵات پێویستی پێی بێت، لەم جۆرەشیان دا بۆمان دەردەكەوێت كە ئاشكرا لەوانەیە هەندێ كەس بڵێن لە كوردستاندا پارە كوا هەیە، و ئەم جۆرەیان شمولی ئابوری كوردستان ناكات، منیش دەڵێم ئەو پارەیەی كە هەیە زۆر زیاترە لەوەی كە عێراق و كوردستان پێویستی پێیەتی، بەڵام وەك لە جۆرەكانی پێشووتردا ئاماژەم پێدا، لە ئەنجامی زۆر بوونی ڕێژەی بڕی پارە لە وڵاتێك دا ئەوا بەهاكەی كەم دەبێتەوە وە هەر لە بەرئەوەیە كە دراوی وڵاتمان بە بڕێكی زۆر ئینجا پێویستیەكی بچوك ئەتوانێ پڕ بكەیتەوە.
14-هەڵئاوسانی قەوارەدار (structuval inflation)
ئەمجۆرەیان لە ئەنجامی سروشتی پێكهاتەی ئابووریەوە پەیدا دەبێت، لەوانەیە لە هەندێ وڵاتی كەم دەرامەت ڕوو بدات و خۆبەخۆ ئەو دەردە ئابووریە توشیان ببێت، بەڵام خۆ لە كوردستان وعێراق دا چ دەرامەتی سروشتی بێت یاخود لایەنی مرۆیی بێت هیچ كێشەیەكی نیە، بۆیە ئەتوانم بڵێم ئەم جۆرەیان لە كوردستاندا ناگەڕێنمەوە بۆ ئەنجامی سروشتی لە پێكهاتەی ئابووری.
15-هەڵئاوسانی مات (Repressed inflation)
لەم جۆرە هەڵئاوسانەدا بە زۆری لەكاتی روبەڕوبونەوەی وڵات بە كێشەكان وەك جەنگەكان دروست دەبێت ئەمەش لەو كاتەدا لەبەر ترسی نەمانی كاڵاكان لە بازارەكان خواست لەسەر كڕینی كاڵاكان زیاد دەكات، بەڵام میری لە ترسی دروست بوونی هەڵئاوسانێكی زۆری ئاشكرا دێت نرخی شمەك و كارگوزاریەكان دیاری دەكات، و بەمەش ئەو خواستە زۆرەی كە هەیە لە وڵاتدا كەم دەكاتەوە، بەڵام دەسەڵات لە هەرێمدا هەرچەندە تووشی هیچ جۆرە جەنگێك لەو شێوانە نەبووە، بەڵام لە شەڕە ناوخۆییەكان دا نەیتوانی ئەو یاسایانە پەیڕەو بكات و هەڵئاوسانی مات لە كوردستاندا نابینم، لە نوسینی ئەم بابەتەمدا بۆ خۆم و خوێنەر دەردەكەوێت كە ئەو نەخۆشیە ئابووریەی كە لە جیهاندا بڵاوە و كوردستانیش پشكێكی زۆر گەورەی بەركەوتووە، بۆیە پێویستە هەموومان بە گەل و حكومەت و ئەوانەی كە خۆیان بە دڵسۆزی نیشتمان نیشان دەدەن هەوڵی چارەسەركردنی ئەم نەخۆشیە ئابووریە چونكە چارەسەرنەكردن و بەردەوامی نەخۆشیەكان ڕوو لە زیاد بوون دەكەن و سەرەنجام ژێرخانی ئابووری كوردستانمان خاپور دەبێت.
لە نوسینی ئەم بابەتەدا سوودم لە ئینسكلۆپیدیای ئابووری وەرگرتووە.
*ئەندامی سەندیكای ئابووریناسانی كوردستان