گوزه‌رێك به لاپه‌ره كانی ژیانی مامۆستا مه‌لا علی عبدالعزیزدا
علی حاجی زه‌ڵمی
زاناو پێشەوا و كەسایەتی ئیسلامیی جەنابی مامۆستا مەلا عەلی عەبدولعەزیز یەكێكە لەو زاناو پێشەوا ئاینیە دەگمەنانەی مێژووی نوێ كە كوردستان بە خۆیەوە بینیویەتی و پێشەنگی بزاڤی ئیسلامیی و كۆمەڵایەتی خەڵكی كوردستانیان كردووە، ئەم زانا سەركردەیە ڕۆژی (28/11/1929) لە بنەماڵەیەكی ئاینی ناوداری ناوچەكە و ئاوێتە بەزانست و زانیاری ئیسلامیی هاتووەتە دنیاوە و ئاوێتە بە جیهانی پڕ لە جیهاد و مقاوەمەت بووە، لە بەر ئەوەی بنەماڵەكەیان بنەماڵەیەكی ئایینی و زانستی بووە، بە تایبەتی لە سەردەستی جەنابی مامۆستا عەبدولعەزیزی باوكیان،كە قوتابخانەی بووەو ئەو قوتابخانەیەش بەشێكی تایبەتی بووە بۆفێركردن و پێگەیاندنی منداڵان،مامۆستاهەر لە پێنج ساڵیدا دەچێتە قوتابخانەی منداڵان بۆ فێربوونی نووسین و خوێندنەوەو فێربوونی قورئان، كەبەچەند قۆناغێك لەو قوتابخانەیەدا زۆر لەبوارەكانی خوێندنی ئەمڕۆ كە لەو كاتەدا هەبوون دەخوێنێت، كەجگە لەدیراسەی كوردی و عەرەبی دیراسە لەسەر هەندێ كتێبی فارسیشی تێدابووە، مامۆستا بەو شێوەیەخوێندنی لە خزمەت (مامۆستامەلا عەبدولعەزیز )ی باوكی و (مامۆستا مەلا صاڵح )ی مامی و (مامۆستا مەلا عومەر)ی برا گەورەی و( ماۆستا مەلا عوسمان )ی كاكەیدا لە تەمەنی (18 )ساڵیدا بەسێ قۆناغ تەواو كردووە، دواتر چووەتە خولێكی زانستیەوە وپلەی یەكەمی تێدا بەدەست هێناوەو دواتر كراوەتە مودەڕیس و ئیمام وخەتیب، پاشان لەساڵی 1962 بووە بە بەڕێوەبەری (پەیمانگای ئیسلامیی )لە هەڵەبجە، لە بەرئەوەی مامۆستا مەلا عەلی عەبدولعەزیز زانایەكی گەورە و خاوەن خوێندەواری خۆی بووە، لەو سەردەمەدا خزمەتی زۆری بە زانست و زانیاری شەرعیی و خوێندنی ئاینی كردرووە، وكوڕانی ناو ئەم خێزانەش هەر بەو ئاقار و ئاڕاستەیەدا هەنگاویان ناوە و بەهرەمەند بوون بەو خوێدنگەیە و زانست و زانیاریەكەی باوكیان.
جەنابی مامۆستا مەلا عەلیش لەو نێوەندە پڕ لە عیلم و عیرفانەدا هەر لە تەمەنی حەوت ساڵیدا قورئانی پیرۆز و هەندێ نامیلكەی عەقیدە و زمان و ماددەی شەرعی خوێندووە لە بواری كردەییشدا فێری ڕەوشتی جوان و بە جێهێنانی واجباتی ئاینی‌و نەریتی ئیسلامیانە و ئادابی مزگەوت
مامەڵەی كۆمەڵایەتیانەی بەرزو سەرنج ڕاكێش بووە، لە تەمەنی (12) ساڵی بە دواوە ئیتر بە تەواوەتی ئالوودە و ئاوێتەی خوێندنی زانستەكانی ئەو سەردەمەی ناو مەدرەسە ئاینیەكان دەبێت و دەست دەكات بە خوێندنی كتێبەكانی نەحو و صەرف و فیقه و تەفسیر و تەجوید و جوگرافیا و حیساب‌و مێژوو و سیرەی پێغەمبەران و
پیاو چاكان.. تالە تەمەنی (18) ساڵیدا قۆناغی سەرەتای خوێندن دەبڕێت و زۆر بەسەركەوتوانە بەرەو قۆناغی باڵا و كۆتایی ڕۆشتووە.
هەر لەو تەمەنی لاویەدا بەهۆی دروست كردنی هەندێ گرفت و كێشەی نەخوازراو لەلایەن هەندێ لە دەرەبەگ و دەسەڵاتدارانی ناوچەكە بۆ مامۆستا شێخ عومەری برا گەورەی لە ناو عەشیرەتەكەی خۆیدا كە دەم ڕاست و پیاو ماقوڵیان بوو، مامۆستا مەلا عەلی دەبێت بە یەكێك لە پشتیوانە بەهێزەكانی كاكی و هەر لەو بارودۆخەدا فێری سوارچاكی و بەكارهێنانی چەك بووە و ناوبانگی جورئەت و ئازایەتی و لێهاتوویی بڵاو بوەتەوە و ترس و نائارامی خستوەتە دڵی ناحەزانیەوە.
پاشان گەڕاوەتەوە بۆ خزمەتی كاكی و مامی‌و درێژەی بە خوێندن داوە و دواجار خوێندنی ئاینی سەركەوتوانە تەواو كردووە و ئیجازەی زانستی وەرگرتووە،مامۆستا جگە لە زمانی كوردی زمانی عەرەبی و فارسی دەزانی و شارەزایی باشی تێیاندا هەبوو،
ساڵی (1953) هاوبەشی كردووە لە خولە فێركاری یە ئاینیەكان و بەڕەسمی مۆڵەتنامەی زانستی پێدراوە، ساڵی (1954) تا ساڵی (1959) بەڕێوەبەری پەیمانگای ئاینی بووە لە هەڵەبجە كە بە هەوڵ و هیممەتی خۆیان لە شارەكەدا دامەزراوە و خزمەتێكی گەورەی بە خوێندنی ئاینی و لاوانی شارەكە كرد، ساڵی (1959) وازی لە وانە وتنەوە هێناو بویە ئیمام و خەتیب و واعیز، ساڵی (1962) بویە ئیمام و خەتیبی مزگەوتی محەمەد پاشا لە هەڵەبجە و ئەو مزگەوتە بەهۆی لێهاتویی و كۆڕ و كۆبونەوە و ووتارەكانی مامۆستای ڕابەرەوە بوویە مەڵبەندی كار و چالاكی ئیسلامخوازان و لە هەموو لایەكەوە ڕووی تێ دەكرا و دواتر لەو مزگەوتەدا یەكەم شانەی ڕێكخستنی ئیسلامی دامەزرا، دوای سەردانە مێژووییەكەی شێخ ئەمجەد زەهاوی بۆ هەڵەبجە و كۆبوونەوەی لەگەڵ زانایان و ڕۆشنبیرانی مسوڵمان لە مزگەوتی پاشا.
هەر لەو كاتەوە ڕژێمە گەندەڵە یەك لەدوایەكەكانی عێراق چاویان لەسەر جموجوڵەكانی مامۆستای ڕابەر و براكانی و هاوسەنگەرەكانی بووە و بەچەندین بەهانە و بیانووی جۆراوجۆر توشی ئازار و دەردەسەریان كردووە، وخۆی و براكانی كۆتایی شەستەكان و سەرەتای حەفتاكان بەریان بە گەورەترین شاڵاوی شیوعیەت بۆسەر ئەم ناوچەیە گرت و بواریان نەدا مێشك و دڵی گەنج و لاوەكانمان تێك بدەن و لە ئیسلامەكەیان دووریان بخەنەوە، بەهۆی چالاكی و هەڵوێستی ئیسلامیانەیانەوە جەنابی مامۆستا مەلا عەلی ڕابەر و براكانی چەند جارێك بڕیاری گرتنیان دەركراوە، بەڵام بە هۆی هاوسۆزی و پشتیوانی جەماوەری مسوڵمانانی ناوچەی هەڵەبجەوهەورامانەوە لایەنی دەسەڵاتدار زۆرێك لەو جارانە جورئەتی دەستگیر كردنیانی نەبووە، لەسەر هەڵوێستی ئیسلامی و كوردانەیان ساڵی (1973) لەلایەن ڕژێمەوە بڕیاری دورخستنەوەیان لە ناوچەكەدا درا، بەڵام ئەوان ڕووبەڕووی بڕیارەكە بوونەوە و ئەو بڕیارەیان جێ بەجێ نەكرد و ناوچەكەیان بەجێ نەهێشت، ساڵی (1974) بۆ بەشداری لە شۆڕشی ڕزگاری خوازی گەلی كورد بە خۆیان‌و قوتابیەكانیان و پەیمانگا ئاینیەكەیانەوە ڕۆشتنە خاكی ئازاد و دوور لە دەسەڵاتی ڕژێم و كەوتنە گەڕان بەناو خاكی ئاوارەیی و سەر سنورەكان و ئۆردوگاكان لە ناو
ئێراندا بۆ دڵنەوایی و ورە پێبەخشینیان و دەرخستنی تاوان و نادادیەكانی ڕژێمی بەعس بۆیان، ساڵی (1987) یش جەنابی ڕابەر و سەركردەی لێهاتوو مامۆستا مەلا عەلی لە خزمەتی زانا و پێشەوای گەورە، مامۆستا مەلا عوسمان (ڕەحمەتی خوای لێبێت) دوای ڕاپەڕینی ناوچەكانی هەڵەبجە و شارەزوور و هەورامان بەیاوەری جەماوەرێكی زۆری ناوچەكە و كۆمەڵێ لە زانایانی ئیسلامیی بەرەو كۆماری ئیسلامیی ئێران كۆچیان كردوو هەر لەوێ بەڕابەرایەتی مامۆستا مەلا عوسمان بزووتنەوەی ئیسلامیان ڕاگەیاند، دوایی ڕاگەیاندنی بزووتنەوە ئیسلامیی مامۆستا مەلا عەلی وەك جێگری ڕابەری گشتی و كەسایەتیەكی ئاینی بەرچاو لە جیهانی ئیسلامیدا كەوتە گەشت و گەڕانی دیبلۆماسیانە بە وڵاتانی عەرەب و ئیسلامی و ووڵاتانی ئەوروپی و ڕۆژئاواییدا و ئامانجەكانی بزووتنەوەی باس دەكرد و تاوانەكانی ڕژێمی بەعس و مەزڵومیەتی گەلی كوردی دەگەیاند بەهەموو لایەك لە كۆڕ و كۆبوونەوە سیاسیەكانی ووڵاتاندا بەشداری دەكرد و دەنگی كوردی تیادا بەرز دەكردەوە، لە زۆر ووڵات و لەلایەن زۆر ناوەندی سیاسی ڕەسمی و ناڕەسمیەوە بانگهێشت كراو، وەك كەسایەتیەكی سیاسیی ئاینی كوردی پێشوازی كراوە.
كاتێكیش مامۆستا و پێشەوای ڕابوونی ئیسلامیی مامۆستا مەلا عوسمان ویستی خۆی یەكلا بكاتەوە بۆ تەواو كردنی ئامانجە پیرۆزەكانی و خزمەتكردن بە قورئان و فەرمودە پیرۆزەكانی پێغەمبەر و تەواوكردنی تەئلیفاتەكانی .. جەنابی مامۆستا مەلا عەلی ڕاسپارد كە ئەركی ڕابەرایەتی بزووتنەوەی ئیسلامیی لە ئەستۆ بگرێت و جەنابی مامۆستاش مەسئولانە و بە گیانێكی خەمخۆرانەوە ئەو ئەركە پیرۆزەی لە ئەستۆ گرت و تا كۆچی دوایی ڕابەری گشتی بزووتنەوەی ئیسلامی بوو، مامۆستای سەركردە و پێشەوا لە كۆنەوە تا ئێستا خۆشەویستێكی خەڵكی ناوچەكە و هاوخەمی دانیشتوانی كوردستان و بەتایبەت هەڵەبجە بووەو لە هەموو میحنەت و ناڕەحەتیەكدالەگەڵیان ماوەتەوە.
لە ساڵی 1999 بزووتنەوەی ئیسلامیی بەڕابەرایەتی مامۆستا مەلا عەلی عەبدولعەزیزهەوڵی زۆریدابۆئەوەی مسوڵمانان یەك ڕیزبن وببنە براوپشتیوانی یەكتر، ئەوەبوو ساڵی 2000پێكهێنانی بزووتنەوەی یەكبونی ئیسلامی سەرجەم مسوڵمانانی دڵخۆش كردو پاشان مامۆستا مەلا عەلی عەبدولعەزیز كرابەڕابەری ئەو بزوتنەوەیە،
كەسایەتی مامۆستالەئاستی دەوڵەتانی ئەوروپاو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ئەوەندە دیاربوو، كە لەنێوكۆشكی سپی ئەمریكاوە لەسەرزاری بەرپرسانی ئەو وڵاتە بزووتنەوەی ئیسلامیی وەك هێزێكی چەكداری كوردستان بەڕابەری مامۆستا مەلا عەلی عەبدولعەزیز لە پڕۆسەی ڕوخاندنی ڕژێمی بەغداددا ناوی دەهێنرا، لەهەموو كاتێكدا وەك زانایەكی ئاینی و پێشەوایەكی ئیسلامی دەوری چاكسازی و خێری بینیوە و چاكەی بۆ خەڵكی كوردستان و گشت موسڵمانان ویستوە. جەنابی مامۆستا مەلا عەلی عەبدولعەزیزیش وەك خۆی و دیسان وەك ڕابەری بزووتنەوەی ئیسلامیش بەو بۆنەیەوە پەیامی پیرۆزبایی خۆی بۆ گەلانی عێراق بەرز كردوە. بەڵام بەداخەوە دوای ئەو تەمەنە پڕ لە خەبات و لەو ژیانە پڕ لە جیهاد وهەڵوێستە مەردانە و نیشتمانیانە هێزەكانی ئەمریكا سەر لە ئێوارەی ڕۆژی (2/8/2003) بەشێوەیەكی تراژیدیانە دەستگیریان كرد و مسوڵمانانی كوردستانی توڕە و بێزار كرد. جەنابی مامۆستا مەلا عەلی و مامۆستا مەلا عومەری برای و كۆمەڵێ لە پارێزەرانی بەڕێز ڕابەری گشتیان بەند كرد و ڕاپێچی شوێنێكی نادیاریان كردن!
هەڵوێستی جەریئانەی بەرامبەر بە بەعسیەكان هەبووە و هەمیشە بێ متمانە بووە پێیان تەنانەت لەو كاتەش كە لە دانوستان و موفاوەزەدا بوون لەگەڵ هەندێ لەسەركردەكانی شۆڕشی كوردیدا، بەم هەڵوێستە شۆڕش گێڕانەیە مایەوە تا هێزی هاوپەیمانی كۆتایی بە دەسەڵاتی بەعس هێنا.
مامۆستا مەلا عەلی عەبدولعەزیز یەكێكە لەو سەركردە دیاروبەرچاوانەی نێو ڕابوونی ئیسلامیی ولە ئاستی زانا بەرزەكانی وڵاتانی ئیسلامیدا دەست نیشان دەكراو بۆیە مامۆستا كرابوویە ئەندامی(فەخری)، دەزگای فریاكەوتنی ئیسلامیی جیهانیی لە سعودیە، هەربۆیە لەو ڕێگەیەشەوەتوانی گەلی كوردی مسوڵمان ئاشنا بكات، بە وڵاتانی دەرەوەو مێژووی ئەو گەلە بەڕاست وڕوونی بۆوڵاتان ومسوڵمانانی دەرەوە ڕوون بكاتەوە.
سەرەنجام لە 1428.2.28 – 2007.3.17 جەنابی ڕابەر بەهۆی نەخۆشیەوە لەوڵاتی بەریتانیا كۆچی دوایی كردو ڕۆحی پاكی بەرەو فیردەوسی ئەعلا هەڵفڕی و گەیشتە ئەوپەڕی ئاواتی خۆی، بە هاودەمێتی پێغەمبەران و شەهیدان و پیاو چاكان وڕِاستگۆیانی ئەم ئوممەتە.
دواتر لە22، 2007.3لە ئاپۆرایەكی جەماوەریی بەرفراواندا هەرلە شاری هەولێرەوە تاهەڵەبجەی شەهید بە نێو پێشوازی وجەماوەری كوردستاندا گەڕێنرایەوە گوڵان ولە وئاستانە پیرۆزەدا ئەسپەردە كرا.
فسلام علیه یوم ولدویوم مات ویوم یبعپ حیا
